Heksenvervolgingen in Noord-Nederland in de 16e eeuw.
Heksenvervolgingen waren vooral in de zestiende eeuw een veelvoorkomend cultuurverschijnsel in Nederland alsook elders in Europa. Talloze mensen werden, met behulp van een proces, beschuldigd van hekserij of toverij. In Noord-Nederland vonden, volgens de cursus, meer heksenvervolgingen plaats dan in andere delen van het land. Maar over de verdeling valt iets vreemds op. In Friesland bleken helemaal geen heksenjachten gevolgd door verbrandingen te zijn geweest. In tegenstelling tot Groningerland, is er in Friesland nimmer een tovenaar of tovenares verbrand.[1]
Vraagstelling en literatuur
Dat er in Noord-Nederland vele heksenvervolgingen waren klopt volgens de cursus en de literatuur, maar dat er alleen, voor zover bekend, in Groningen werd gejaagd op heksen is wel opmerkelijk. Daarom luidt mijn vraagstelling: Waarom vonden er in Groningen in de zestiende eeuw zo veel heksenvervolgingen plaats vergeleken met Friesland, waar geen enkel individu is berecht? Vanaf de zeventiende eeuw komen heksenvervolgingen in Noord-Nederland niet meer voor, daarom heb ik het afgebakend tot de zestiende eeuw. Ook is het de discussie wat men precies verstond onder de verschillende provincies. Friesland is intact gebleven, maar Groningen had in de zestiende eeuw andere grenzen. Ik heb er voor gekozen Westerwolde, een deel in het zuidoosten van Groningen, wel mee te nemen in mijn onderzoek, ondanks dat het gebied in de zestiende eeuw nog geen onderdeel van de provincie Groningen uitmaakte. De reden hiervoor is dat het gebied tegenwoordig wel tot Groningen behoort. Voor mijn onderzoek heb ik gebruik gemaakt van de volgende bronnen:
- Bosch, Lucy, “Bijgeloof en ongeloof drukken schromelijke dwalingen van ’s menschen geest uit: De bestrijding van toverij en hekserij in Groningen,” in Driemaandelijkse bladen. Groningen: Sasland, 2002.
- Gerbenzon, P, “De Vervolging van toverij in Groningen en Friesland, zestiende eeuw: Buitenlandse invloeden en de invloed van rechterlijke organisatie en procesrecht,” in Nederland Betoverd: toverij en hekserij van de veertiende tot in de twintigste eeuw. Amsterdam: De Bataafse Leeuw, 1987.
- Gerbenzon, P, “Opmerkingen over de vervolging van tovenaars in Groningen en Friesland in de zestiende eeuw,” in Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, afdeling Letterkunde. Amsterdam: Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij, 1985.
- Gijswijt-Hofstra, Marijke, “Nederland Betoverd: toverij en hekserij van de veertiende tot in de twintigste eeuw.” Amsterdam: De Bataafse Leeuw, 1987.
- Kampman, Jacqueline, “Heksen in Westerwolde: terug naar de bron,” in Gronings Historisch Jaarboek 1998. Groningen: REGIO-Projekt Uitgevers, 1998.
- Priester, Peter, “Vervolging van tovenaars in Groningen 1547-1597,” in Kwade mensen. Amsterdam: P.J. Meertens Instituut, 1986.
- Bosch, Lucy, “Bijgeloof en ongeloof drukken schromelijke dwalingen van ’s menschen geest uit: De bestrijding van toverij en hekserij in Groningen,” in Driemaandelijkse bladen. Groningen: Sasland, 2002.
- Gerbenzon, P, “De Vervolging van toverij in Groningen en Friesland, zestiende eeuw: Buitenlandse invloeden en de invloed van rechterlijke organisatie en procesrecht,” in Nederland Betoverd: toverij en hekserij van de veertiende tot in de twintigste eeuw. Amsterdam: De Bataafse Leeuw, 1987.
- Gerbenzon, P, “Opmerkingen over de vervolging van tovenaars in Groningen en Friesland in de zestiende eeuw,” in Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, afdeling Letterkunde. Amsterdam: Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij, 1985.
- Gijswijt-Hofstra, Marijke, “Nederland Betoverd: toverij en hekserij van de veertiende tot in de twintigste eeuw.” Amsterdam: De Bataafse Leeuw, 1987.
- Kampman, Jacqueline, “Heksen in Westerwolde: terug naar de bron,” in Gronings Historisch Jaarboek 1998. Groningen: REGIO-Projekt Uitgevers, 1998.
- Priester, Peter, “Vervolging van tovenaars in Groningen 1547-1597,” in Kwade mensen. Amsterdam: P.J. Meertens Instituut, 1986.
Cijfers
Allereerst nog de feiten. Zoals gezegd is er in Groningen, relatief hard huisgehouden, er zijn in totaal 57 mensen beschuldigd van hekserij en daarna vermoord. Zeven van de 57 doodstraffen zijn man en de overige 50 zijn vrouw. Opmerkelijk verder is dat er in Friesland en Gorecht geen doodstraffen zijn uitgedeeld, in Oldambt maar twee en in Westerwolde en de Ommelanden 55.
Analyse
De centrale vraag in dit essay is dus: Waarom vonden er in Groningen (lees: de Ommelanden en Westerwolde) zoveel heksenvervolgingen plaats vergeleken met Friesland in de zestiende eeuw? Hiervoor zijn de volgende argumenten aan te dragen:
Interne oorzaken:
- geloof in het bestaan van toverij. Iedereen geloofde in de zestiende eeuw in de mogelijkheid van toverij, Dit gedachtegoed was al eeuwenlang onder de bevolking bekend. Het idee was dat mensen in staat waren andere mensen of dieren ziek of dood te maken, de oogst konden laten mislukken of andere tegenslagen konden bewerkstelligen. Dit is een voorwaarde voor heksenvervolgingen.
- rechterlijke organisatie in de zestiende eeuw. Minder één standaard voor rechtspraak zoals we dat nu kennen. In alle gebieden (Friesland en de Groninger provincies) was de rechtspraak weer anders.
Friesland
In Friesland was sprake van een centraal gezag en werden de rechters van bovenaf aangesteld. Dit zou kunnen voorkomen dat hoofdelingen voor eigen rechter gingen spelen. Ook was er middels het Hof controle over de rechtspraak. Waarschijnlijk heeft dit gezorgd voor het uitblijven van heksenvervolgingen in Friesland.
Gorecht en Oldambt
In Gorecht en Oldambt werden de rechters net als in Friesland aangesteld van bovenaf, door burgemeester en raad. Ook was er controle over de rechtspraak via een zogeheten Hoofdmannenkamer. Deze organisatie heeft geleid tot twee doden (in Oldambt), maar ook hier lijkt het mee te vallen. Waarschijnlijk komt dit, net zoals in Friesland, door het van bovenaf aanstellen van rechters door een raad.
De Ommelanden
In de Ommelanden werden rechters niet van bovenaf aangesteld in de zestiende eeuw. Men kon de positie van rechter verwerven door koop, grondbezit of overerving. Wel is er sprake van een controle-orgaan, de Hoofmannenkamer vanuit de stad (Gorecht) geregeld. Het had een remmende werking op het aantal terechtgestelden wegens toverij, maar kon niet voorkomen dat er velen werden terechtgesteld. De rechters, waarschijnlijk minder professioneel doordat ze er niet voor gestudeerd hoefden te hebben, gingen eerder over tot vervolging van hekserij. Dit is een belangrijk verschil met Friesland, Gorecht en Oldambt.
Westerwolde
Westerwolde, een gebied met 2500 inwoners, is met een aantal van 22 doden voor hekserij een relatief zwaar getroffen gebied in Nederland. Het ambt van rechter werd van vader op zoon doorgegeven, waardoor de rechterlijke macht in handen bleef van de familie, hetgeen zou hebben geleid tot machtsmisbruik. Ook zou kunnen hebben meegespeeld dat er een verschil bestond tussen stad en dorp wat betreft tolerantie tegen vreemde gedragingen, zoals hekserij. In een kleine gemeenschap zou het kunnen zijn dat 'vreemde' personen eerder uit de weg werden geruimd. Personen die werden verdacht werden gemarteld en legden zo vaak een gedwongen bekentenis af.
Externe oorzaak:
In Duitsland, nabij Emden, hadden vlak voor de vervolgingen in de Ommelanden en Westerwolde ook heksenvervolgingen plaats. Zeker in de zestiende eeuw was het nationale besef nog niet zo groot en had Groningen waarschijnlijk meer met de Duitse staten gemeen dan met bijvoorbeeld Limburg. De heksenvervolgingen in Duitsland konden zo gemakkelijk overwaaien naar aangrenzende gebieden als Westerwolde en delen van de Ommelanden.
Interne oorzaken:
- geloof in het bestaan van toverij. Iedereen geloofde in de zestiende eeuw in de mogelijkheid van toverij, Dit gedachtegoed was al eeuwenlang onder de bevolking bekend. Het idee was dat mensen in staat waren andere mensen of dieren ziek of dood te maken, de oogst konden laten mislukken of andere tegenslagen konden bewerkstelligen. Dit is een voorwaarde voor heksenvervolgingen.
- rechterlijke organisatie in de zestiende eeuw. Minder één standaard voor rechtspraak zoals we dat nu kennen. In alle gebieden (Friesland en de Groninger provincies) was de rechtspraak weer anders.
Friesland
In Friesland was sprake van een centraal gezag en werden de rechters van bovenaf aangesteld. Dit zou kunnen voorkomen dat hoofdelingen voor eigen rechter gingen spelen. Ook was er middels het Hof controle over de rechtspraak. Waarschijnlijk heeft dit gezorgd voor het uitblijven van heksenvervolgingen in Friesland.
Gorecht en Oldambt
In Gorecht en Oldambt werden de rechters net als in Friesland aangesteld van bovenaf, door burgemeester en raad. Ook was er controle over de rechtspraak via een zogeheten Hoofdmannenkamer. Deze organisatie heeft geleid tot twee doden (in Oldambt), maar ook hier lijkt het mee te vallen. Waarschijnlijk komt dit, net zoals in Friesland, door het van bovenaf aanstellen van rechters door een raad.
De Ommelanden
In de Ommelanden werden rechters niet van bovenaf aangesteld in de zestiende eeuw. Men kon de positie van rechter verwerven door koop, grondbezit of overerving. Wel is er sprake van een controle-orgaan, de Hoofmannenkamer vanuit de stad (Gorecht) geregeld. Het had een remmende werking op het aantal terechtgestelden wegens toverij, maar kon niet voorkomen dat er velen werden terechtgesteld. De rechters, waarschijnlijk minder professioneel doordat ze er niet voor gestudeerd hoefden te hebben, gingen eerder over tot vervolging van hekserij. Dit is een belangrijk verschil met Friesland, Gorecht en Oldambt.
Westerwolde
Westerwolde, een gebied met 2500 inwoners, is met een aantal van 22 doden voor hekserij een relatief zwaar getroffen gebied in Nederland. Het ambt van rechter werd van vader op zoon doorgegeven, waardoor de rechterlijke macht in handen bleef van de familie, hetgeen zou hebben geleid tot machtsmisbruik. Ook zou kunnen hebben meegespeeld dat er een verschil bestond tussen stad en dorp wat betreft tolerantie tegen vreemde gedragingen, zoals hekserij. In een kleine gemeenschap zou het kunnen zijn dat 'vreemde' personen eerder uit de weg werden geruimd. Personen die werden verdacht werden gemarteld en legden zo vaak een gedwongen bekentenis af.
Externe oorzaak:
In Duitsland, nabij Emden, hadden vlak voor de vervolgingen in de Ommelanden en Westerwolde ook heksenvervolgingen plaats. Zeker in de zestiende eeuw was het nationale besef nog niet zo groot en had Groningen waarschijnlijk meer met de Duitse staten gemeen dan met bijvoorbeeld Limburg. De heksenvervolgingen in Duitsland konden zo gemakkelijk overwaaien naar aangrenzende gebieden als Westerwolde en delen van de Ommelanden.
Noten bij de afbeeldingen
Afbeelding 1: http://www.rug.nl/education/scholierenacademie/scholieren/profielwerkstuk/alfasteunpunt/subjects/onderwerpen/godsdienst/hekserijverledentijd_
Afbeelding 2:
Peter Priester, “Vervolging van tovenaars in Groningen 1547-1597,” in Kwade mensen, (Amsterdam: P.J. Meertens Instituut, 1986), 50.
Afbeelding 2:
Peter Priester, “Vervolging van tovenaars in Groningen 1547-1597,” in Kwade mensen, (Amsterdam: P.J. Meertens Instituut, 1986), 50.